Непрыдуманая гісторыя аднаго ZX-Spectrum ці з чаго ўсё пачалося...

Пры жаданні падобную гісторыю можа расказаць любы аматар ZX-Spectrum - у кожнага з нас ёсць свой шлях прыходу ў свет Спектрума. Паспрабую і я. Гэткія мемуары ўжо немаладога спектруміста...

Як і ў шматлікіх калег па хобі, у мяне з дзяцінства была цяга да радыёаматарства. Яшчэ ў падрыхтоўчым класе (у той час яго ў нас звалі «нулявы клас») як у ўсякага які паважае сябе школьніка ў мяне былі лямпачкі, правады і нават батарэйкі. Але мне неяк паказалі сабраны з дэталяў дэтэктарны прымач. Гэта мяне настолькі ўразіла, што я вырашыў самастойна сабраць нешта падобнае. Паяльнік дома быў (я яшчэ не ўмеў ім карыстацца). Але вось няўдача - для зборкі любой канструкцыі патрэбны былі дэталі. А іх у мяне не было. Ад слова «зусім» :) Вядома, дэталі можна было купіць у краме, але для гэтага патрэбныя былі а) грошы; б) сам магазін з дэталямі. Найбліжэйшая крама была ў абласным цэнтры (горад Гродна), і патрапіць туды можна было толькі на канікулах, калі мяне адпраўлялі да бабулі і давалі крыху грошай на кішэнныя выдаткі.

Да канікулаў, як правіла, чакаць было доўга. А як вы ўсё памятаеце, у дзяцінстве час цягнецца вельмі павольна. Амаль вечнасць. Таму даводзілася шукаць дэталі, дзе толькі атрымлівалася. Пасля школы мы з сябрамі хадзілі корпацца на сметнік. Дакладней, не зусім не звалку - у нас у пасёлку недалёка ад прыватных дамоў былі месцы, куды вывозілі будаўнічае смецце, і мы ў тых кучах капаліся вечарамі напралёт. Як ні дзіўна, але сярод бытавога хламу трапляліся асобныя радыёдэталі - нават мікрасхемы і святлодыёды (якія я тады шанаваў больш за ўсё). Часам, калі моцна шанцавала, атрымлівалася «адкапаць» цэлую плату з дэталямі. Такім чынам з часам патроху ўдалося набраць усялякіх радыёдэталяў (невядомай якасці і працаздольнасці).

Вядома ж, радыёдэталі былі ў дарослых радыёаматараў, аднак хто ж будзе дзяліцца дэфіцытнымі запчасткамі са школьнікам?

У той жы час я спрабаваў асвоіць пайку і праз некаторы час быў у стане сабраць прымітыўную схему тыпу мігатлівай лямпачкі. Сапраўдным падарункам быў радыёканстуктар, які мне неяк купілі бацькі. З дэталяў гэтага канструктара я сабраў ДВ/СВ радыёпрыёмнік на адным транзістары, працягнуў антэну паміж двума дрэвамі і слухаў па вечарах «Голас Амерыкі». Яго тады ўжо ў нас не глушылі (справа адбывалася на мяжы 80-90 гадоў).

У школьнай бібліятэцы ў нас была кніга Барыса Іванова «Электронные самоделки» (выданне 1985 года) з вельмі прыгожымі ілюстрацыямі. Па гэтай кнізе я збіраў розныя нескладаныя схемы.

Усё гэта працягвалася да таго часу, пакуль у мясцовай кнігарні я не купіў выдатную кнігу «Микрокалькуляторы в рассказах и играх»:

Тая самая кніга. Вокладка на жаль не захавалася.

У кнізе ў тым ліку была гісторыя стварэння першага айчыннага мікракалькулятара (Б3-04) і, самае галоўнае, ФОТАЗДЫМКІ розных мікракалькулятараў з іх апісаннем:

Бывала, гадзінамі праседжваў над гэтай кнігай, разглядаючы фотаздымкі... Асоба мяне ўразіў той факт, што некаторыя калькулятары маглі не проста выконваць арыфметычныя дзеянні, а працаваць па праграме. І я вельмі захацеў праграмуемы калькулятар. У мяне на той час ужо быў просты калькулятар Citizen, але гэта было не тое, што я хацеў.

Пад маркай, што калькулятар вельмі патрэбен для вучобы (на самой справе так яно і было) мне ўдалося ўгаварыць бацькоў купіць менавіта праграмуемы калькулятар. Ім аказаўся МК-52 (як зараз памятаю, за яго аддалі цэлых 115 савецкіх рублёў):

Некаторы час я не мог разабрацца, як жа пісаць праграмы для яго. Але з часам усё праяснілася, і ў мяне атрымлівалася ствараць нескладаныя праграмы для палягчэння школьнай вучобы. Гэты калькулятар потым я нават браў на іспыты пасля заканчэння 9-га класа.

Як у кожнага які паважае сябе «калькулятаршчыка» у мяне быў свой сшытак з разнастайнымі праграмамі, якія або прыдумаў сам, або перапісаў з часопісаў «Мадэліст-Канструктар» або «Навука і Жыццё»:

Таксама часам мне даставаліся платы ад няспраўных калькулятараў:

Гэтыя платы (як і любыя іншыя) вельмі акуратна распайваліся, а дэталі з іх беражліва захоўваліся (праўда, незразумела навошта - ні адну з мікрасхем ад калькулятараў я ўсё роўна нікуды не ўжыў). Але, як тады мне здавалася, мікрасхемы і індыкатар мелі адмысловую каштоўнасць :)

Першы кампутар, які мне давялося ўбачыць - гэта «Карвет».

У нас у школе іх тады яшчэ не было, але затое цэлы клас «Карветаў» быў у Гродна ў Доме Тэхнікі, куды мне давялося патрапіць на пару гадзін, на працягу якіх я, натуральна, гуляў у «Клад-III». Па тых часах «Карвет» мне здаваўся верхам дасканаласці.

Я тады лічыў, што кампутар - гэта вельмі складана, і яго нельга сабраць самастойна. І быў вельмі здзіўлены, калі ў нас у горадзе з′явіўся першы ZX-Spectrum. Хоць, можа, і не першы, але да таго я ніколі і ні ў кога не бачыў чагосьці падобнага.

Гэта было ў 1991 годзе. У суседнім двары жыў хлопец па мянушцы «Арнольд». Ён з′ехаў вучыцца ў Пермь (далёка ад нас, так), і адтуль час ад часу прыязджаў дадому. У адзін з такіх прыездаў ён прывёз сабраную плату клона ZX-Spectrum пад назвай «Ленінград» (я тады яшчэ не ведаў, што гэта плата так называецца, для нас гэта быў проста «Spectrum»).

Дык вось, мы з некалькімі сябрамі пайшлі да «Арнольда» дадому, ён уключыў ZX-Spectrum, загрузіў з магнітафона гульню і я ўбачыў цуд - вось гэтая маленькая плата выводзіла на экран карцінку (нават не ў колеры, тэлевізар быў чорна-белы), і можна было пагуляць!

У канцы-канцоў праз пару тыдняў гэты Spectrum быў прададзены майму аднакласніку. «Арнольд» паказаў як падключыць кампутар да тэлевізара. Па тых часах у паловы пасёлка дома былі яшчэ лямпавыя чорна-белыя тэлевізары тыпу «Гарызонт-206». Дастаткова было прыпаяць да платы тэлевізара 2 правады (на плаце нават былі кантрольныя кропкі для паяння) і падлучыць гэтыя правады да ZX-Spectrum. Мы праседжвалі за гульнямі цэлымі вечарамі (праўда, не на шкоду заняткам у школе).

Натуральна, мне таксама захацелася такі кампутар :) Каб сабраць яго, нават не было і гаворкі - ні платаў, ні мікрасхем у нас ў горадзе было не дастаць. Таму прыйшлося ўпрошваць бацькоў. Некалькі разоў мы ездзілі ў Гродна і хадзілі па крамах і камісіёнках. У камісійных крамах прадавалі ZX-Spectrum, але ў выглядзе канструктара – плата + мікрасхемы + клавіятура. Як мне ні хацелася, канструктар мне не купілі. І да лепшага - па тых часах я бы сам не змог спаяць і наладзіць кампутар.

Нарэшце праз нейкіх знаёмых удалося купіць ZX-Spectrum. Як ні дзіўна гэта аказаўся таксама клон «Ленінград-48»:

Каштаваў ён цэлых 3000 рублёў. Гэта быў кастрычнік 1992 года. Мне складана меркаваць гэта было шмат ці мала - тады цэны мяняліся кожны дзень.

Магнітафон да таго часу ў мяне ўжо быў:

З падключэннем да тэлевізара таксама праблем не ўзнікла - у нас быў стары і яшчэ так-сяк працуючый тэлевізар «Гарызонт-206», які аддалі мне ў персанальнае выкарыстанне. Як далучацца да гэтага тэлевізара я да таго часу ўжо ведаў. А тое, што карцінка была чорна-белая - не бяда. Я быў рады, што нешта бачна на экране.

Спачатку была праблемы з касетамі - «Арнольд» прывёз з Пермі некалькі касет. На той момант я нічога не ведаў пра праграмы-капіроўшчыкі, таму проста перапісваў касеты на двухкасетным магнітафоне. У нас тады быў двухкасетнік Fisher (яго потым скралі, але гэта іншая гісторыя):

Вядома ж, пры перазапісе якасць аўдыёзапісу пагаршалася, але для загрузкі гульняў з касеты гэтага суцэль хапала. Ужо потым я прачытаў пра праграмы-капіроўшчыкі і стаў перапісваць касеты як належыць.

Для запису гульняў патрабаваліся чыстыя касеты. «Нармальныя» касеты ў нас, па-першае, не прадаваліся. Па-другое, калі і прадаваліся, то каштавалі вялікіх (для школьнікаў) грошай. Таму даводзілася купляць што танней, тыпу International:

У гэтых касет была сумнеўная якасць, яны рыпелі, плёнку рэгулярна клініла і «жавала». Але мы былі задаволеныя і гэтым :)

Неяк атрымалася прыкупіць цэлы камплект укладышаў для касет, якія я потым выкарыстоўваў ва ўсіх касетах сваёй калекцыі гульняў:

Касеты для капіравання даставаліся двума спосабамі: па-першае ў сяброў (некаторым з іх таксама сталі купляць «Спектрумы» з касетамі), па-другое, касеты прадаваліся альбо ў Гродна, альбо ў суседнім райцэнтры. Як ні дзіўна і там і там, крамы радыётавараў мелі аднолькавую назву - «Мелодыя». Падназапасіўшы грошай, дачакаўшыся выходных, мы садзіліся ў дызель-цягнік і ехалі ў суседні райцэнтр, дзе ў краме быў выбар з дзясятка-двух касет з гульнямі. Купіўшы па адной касеце (на большую колькасць касет грошай проста не было), мы шчаслівыя вярталіся дадому і неадкладна капіявалі сябар у сябра гульні з набытых касет. Такім чынам пакрысе збіралася свая калекцыя касет, якой я вельмі шанаваў.

Гарадзенская крама «Мелодыя» ўжо была больш сур′ёзнай. Там быў куды большы выбар касет, а таксама магчымасць зрабіць запіс абраных з вялікага спісу гульняў на сваю касету. Тамака жа прадавалі дыскеты. На той момант дыскавод мне здаваўся нечым недасяжным для Спектрума. Дыскеты каштавалі значна даражэй за касеты. Калі мне не змяняе памяць, продажам касет у гродзенскім магазіне «Мелодыя» займалася фірма «Верас». У іх жа можна было замовіць раздрукоўкі розных кніг па Спектруме. Я так сабе купіў раздрукоўку дапаможніка «Як зрабіць вечнае жыццё» для гульняў:

Цяпер я разумею, што гэта была кампіляцыя артыкулаў з часопіса ZX-Рэвю, але на той момант я нічога пра гэта не ведаў.

Але не раздрукоўкамі адзінымі... У кнігарнях у тыя гады было поўна кніг па Спектруме. Я набраў сабе кучу дробных кніжак з апісаннем сістэмных праграм, і асэмблера:

Менавіта дзякуючы гэтай кнізе я пачаў пісаць свае першыя праграмы ў HEX-кодах. Я памятаў шмат кодаў для розных каманд працэсара і мог пісаць дробныя праграмы проста па памяці, не зазіраючы ў табліцу каманд. Адразу скажу - гэта было вельмі няёмка, але тады ў мяне не было асэмблера. Гэта ўжо потым я знайшоў асэмблер Gens, і з яго дапамогай праграмаванне пайшло куды хутчэй і прасцей.

І куды ўжо без легендарных кніжак па праграмаванні:

Акрамя дапаможнікаў па праграмаванні атрымалася купіць кнігу «Практычныя парады карыстачу кампутара»:

Неяк так супала, што гэтая кніга была якраз з апісаннем дапрацовак і зборкі камп′ютара «Ленінград-48» і рознай перыферыі да яго. І я зразумеў, што мой Спектрум падыходзіць не толькі для гульняў, а што з ім можна праробліваць розныя эксперыменты і дапрацоўкі. У далейшым кніга аказалася вельмі карыснай у разуменні як працуе розная перыферыя.

Аднак ненадоўга вернемся да касет. Году ў 1993 у нас у пасёлку з′явілася кампутарная гульнявая зала. Без жартаў, сапраўдная гульнявая зала. Са Спектрумамі. У падвале мясцовага інтэрната-маласямейкі нейкія прадпрымальнікі арандавалі памяшканне і абсталявалі яго Спектрумамі і тэлевізарамі.

Дом, дзе была гульнявая зала са Спектрумамі

Той самы дом. Фота 2020 году. Уваход у гульнявы зал паказаны стрэлкай.

Калі я правільна памятаю, гульнявая зала (ці крама) звалася «Вена». Якія менавіта былі там Спектрумы я не ведаю. Зала была ўвесь час поўная. Усе хацелі пагуляць. Гульні грузілі з касет. Мы таксама туды хадзілі, але не граць, а проста паглядзець. Пайграць мы маглі і дома. Але ў гульнявой зале была касета, з якой грузілі гульні. Адна на ўсю залу. І ў нас не было такіх гульняў. Шляхам нескладаных дыпламатычных перамоваў удалося выпытаць на адзін вечар гэтую касету і скапіяваць яе ў сваю калекцыю. Гульнявая зала прапрацавала некалькі месяцаў і закрылася. Ужо не ведаю па якой прычыне.

Як любы хлапчук, да таго ж радыёаматар, я не мог не залезці ўнутр кампутара. Схема «Ленінграда» да таго часу ў мяне ўжо была з кнігі «Практычныя парады карыстачу кампутара». У лічбавай тэхніцы я тады мала што разумеў, але было цікава. У канчатковым выніку пры чарговым эксперыменце я замкнуў сілкаванне. У «Леніграда», ды яшчэ і з трансфарматарным блокам сілкавання, замыканне часта прыводзіла ў выгаранне адной або некалькіх мікрасхем АЗП. Я гэтага, зразумела, не ведаў. Але кампутар перастаў працаваць. Што рабіць - было незразумела. Ніхто ў нас такія кампутары не рамантаваў. Бацькі бурчэлі «сапсаваў свой кампутар, больш не купім». На шчасце ў нашу школу прыехаў майстар для рамонту «Карветаў», якія да таго часу нам ужо закупілі ў кампутарны клас. Я вырашыў рызыкнуць і папрасіў майстра заадно зірнуць мой «Ленінград». Майстар пабурчэў і ўзяўся за працу. Ужо не ведаю ці чыніў ён да таго Спектрумы, але даволі хутка ён знайшоў сапсаваныя мікрасхемы АЗП і перапаяў іх, узяўшы за працу зусім трохі грошай.

Я быў бязмерна шчаслівы, і на будучыню зразумеў, што трэба закупляцца мікрасхемамі. Прынамсі для рамонту :)

Як я ўжо казаў, мае сябры і знаёмыя таксама патроху абзаводзіліся сваімі «Спектрумамі». Выбар Спектрумаў, як правіла, абмяжоўваўся тымі мадэлямі, што да таго часу ўжо пачалі прадаваць у мясцовых крамах.

«Інтэр» вытворчасці віцебскага завода «Інбел»:

Кампутар «Інтэр»

Мой сябар, які купіў яго сабе, быў незадаволены гэтым клонам. За даўнасцю гадоў не ўзгадаю чым менавіта незадаволены, але ў выніку ён распаяў кампутар са словамі «якая назва - такі і кампутар» (адно са значэнняў слова «inter» - гэта ″хаваць»).

«Ратон-9003» вытворчасці гомельскага НВА «Ратон»:

Сёлета ў 1995 г. гэты клон на ўсю моц прадаваўся нават у нас у пасёлку, і купіць яго можна было без праблем. Нічым асаблівым гэты клон не запомніўся. Проста працаваў і праблем не дастаўляў. Запомніўся хіба што вялізным блокам сілкавання:

Блок сілкаваня кампутара Ратон

Як ні дзіўна, але ў нас у горадже амаль не было «Балтыкаў». Быў адзін чалавек, які меў «Балтык» з CP/M. Корпус кампутара быў самаробны. Па словах гаспадара, такія «Балтыкі» рабіў адзін аматар з Гродна, які жыў побач з крамай «Мелодыя». Пазней я спрабаваў знайсці яго, але няўдала - той кудысьці пераехаў. «Балтык» з CP/M быў няспраўны, таму я не мог ацаніць яго магчымасці.

І, нарэшце, кампутар «Байт».

Кампутар уразіў сваёй прыгажосцю і падабенствам з клавіятурай «сапраўднага» кампутара. Акрамя таго яго можна было напрамую без пераробкі падключыць да каляровага тэлевізара, і той паказваў карцінку ў колеры! Наяўнасць ВЧ-мадулятара і кодэра SECAM з′яўлялася значнай перавагай кампутара. Я тады ўпершыню ўбачыў карцінку са Спектрума ў колеры. З усіх Спектрумаў, якія прадаваліся ў нас, гэты быў самы дарагі.

З «Байтам» прадаваліся дзве касеты з гульнямі:

Касета ад «Байта»

Мы адразу ж скапіявалі касеты, але з загрузкай гульняў выйшла няўдача - гульні былі з перешкодай для загрузки на іншых Спектрумах пад назвай «Цэрыкопік». Так, гульня пачынала загружацца, але ўжо ў самым пачатку загрузкі на экране з′яўляўся Цэрыкопік са здзеклівым надпісам «Купляйце кампутар Байт»:

Пасля гэтага загрузка гульні спынялася. Нажаль на той момант мы нічога з гэтым зрабіць не змаглі. Я тады не меў патрэбных ведаў для таго, каб разабрацца з «Цэрыкопікам». Ужо потым, праз шмат гадоў, праблема была вырашана.

Акрамя таго, у кагосьці са знаёмых аказалася касета ад «Байта», з якой гульні загружаліся ў мяне добра, але з′явілася іншая праблема - касету не ўдалося скапіяваць пры дапамозе капіроўшчыка. Ужо потым я даведаўся, што гэта была адна з касет ад БП ВТІ, на якой гульні былі запісаныя з хуткасцю загрузкі, адрознай ад стандартнай «спектрумаўскай»:

Касета ад Байта

Праблема з капіраваннем гэтых касет вырашылася проста - звычайны перазапіс з касеты на касету :)

Быў у нас у горадзе і адзін «Байт-01».

Байт-01

Выкарыстоўвалі яго мала з-за несумяшчальнасці версіі TR-DOS 5.01 з з больш часта выкарыстоўванай на Спектрумах TR-DOS 5.03/5.04T, на гэтым Байце грузілася толькі малая частка гульняў з звычайных дыскет. А потым гэты кампутар і зусім зламаўся і быў раскамплектаваны. Ужо потым, гадоў праз 15, я знайшоў гаспадара гэтага «Байта-01» і забраў у яго рэшткі кампутара. Блок КВУ не захаваўся, але саму клавіятуру я забраў і пазней адрамантаваў.

Аднойчы, году ў 1995, у знаёмых я ўбачыў кампутар «Байт» з дыскаводам. У сістэмны канэктар кампутара проста ўстаўлялася маленькая плата, да якой ужо падключаўся дыскавод. Выглядала ўсё прыкладна так:

Кампутар «Байт» з дыскаводам

Гульня з дыскеты грузілася за секунды. Першая гульня на дыскеце, якую я ўбачыў, аказалася «Last Battle». Дарэчы, выдатная стратэгія, у якую гуляю да гэтага часу :)

І вядома ж, мне вельмі-вельмі захацелася кантролер дыскавода. Для гэтага было некалькі перашкод. Першае - грашовае пытанне. Кантролер у 1995 годзе каштаваў каля 15$, дыскавод (савецкі) – 25$, дыскавод (Teac) – 45$. Другая перашкода - у мяне не было «Байта», а быў «Ленінград», у якім не было сістэмнага канэктара, а значыць плату кантролера дыскавода трэба будзе злучаць правадамі. Як гэта зрабіць - я пакуль не ведаў. Выручыла тое, што мой сябар, найграўшыся з «Інтэрам» і распаяўшы яго, купіў сабе «Байт» і крыху пазней да яго кантролер дыскавода Б-48:

Таксама дапамагло тое, што кантролер дыскавода камплектаваўся лістком з апісаннем сігналаў, якія падаюцца на кантролер дыскавода і спосабамі злучэння кантролера да іншых клонаў «Спектрума». З гэтым прыйшлося разбірацца. Кантролер мне пазычылі на ​​некаторы час для эксперыментаў, у выніку ў мяне атрымалася падлучыць яго да «Ленінграду». Засталося толькі сабраць патрэбную суму грошай і паехаць у Гродна за кантролерам і дыскаводам.

Яшчэ ў 1994 годзе ў часопісе «Радыёаматар» быў апублікаваны артыкул Руміка «Спектрум-128». І хоць артыкул быў разлічаны на кампутары «Львоў» (з паасобнымі палямі памяці), у артыкуле была дадзена добрая тэорыя па арганізацыі аб′ёму АЗП 128К і па падлучэнні музычнага супрацэсара. На шчасце, для «Ленінграда» не прыйшлося шукаць схему пашырэння, паколькі ў продажы з′явіліся так званыя ўніверсальныя платы пашырэння памяці, якія маглі быць падлучаныя да «Ленінграду», «Байту», «Балтыку» і «Pentagon-48»:

Плата пашырэння памяці BC-1

Дастаткова было купіць 8 штук мікрасхем АЗП КР565РУ5Г і дапаяць іх па-над ужо наяўнымі. Пасля чаго правадамі падлучалася плата пашырэння, і Спектрум станавіўся з аб′ёмам АЗП 128К і цудоўнымі гукамі, якія атрымліваюцца з музычнага супрацэсара AY3-8910. Сама плата каштавала на Менскім радыёрынку каля 10$, альбо, калі не купляць музычны супрацэсар, то за 4$.

У канчатковым выніку, з кантролерам дыскавода і пашыранай памяццю «Ленінград» стаў выглядаць так:

Ленінград-1

Па дыскеты даводзілася ездзіць у Гродна, у тую ж краму «Мелодыя». Па тых часах яшчэ можна было купіць свежыя выпускі электроннага часопіса «Spectrofon», якія можна было чытаць цэлымі вечарамі.

А далей гісторыя ўжо не такая цікавая. Першыя эксперыменты скончыліся і пачалася руціна :) Але ў гісторыі ёсць і працяг.

© 2009-2025, Prusak

Выкарыстанне тэкставых, фота- і відэаматэрыялаў сайта дазваляецца толькі пры ўмове ўказання спасылкі на https://zxbyte.ru.
Ёсць пытанні, заўвагі, прапановы па матэрыялах сайта? Цісніце сюды.